در کاشت درختان میوه باید نکاتی را رعایت کرد. از جمله اینکه این درختان معمولا پیوندی هستند یعنی یک گیاه با میوه خوب و مشخصات مورد نظر ما روی یک گیاه دیگر که ریشه های قوی دارد یا بومی منطقه ماست پیوند زده می شود تا خصوصیات مورد نظر ما از نظر مثلا میوه خوب یا آفات کمتر یا … در کنار ریشه‌های قوی برای ما تجلی پیدا بکند.
محل پیوند کاملا روی گیاه و معمولا در درختان میوه سردسیری در ارتفاع ۱۵ یا ۲۰ سانتیمتری پایین گیاه قابل مشاهده است. این محل جایی است گیاه دومی روی گیاه اولی وصل شده است.
نکته مهم در کاشت درختان پیوندی این است که محل پیوند باید بالاتر از سطح خاک قرار گیرد. در صورتی که پیوند زیر خاک بماند در سالهای آتی که شاخه‌ها وجوانه‌های جانبی تولید می شوند معلوم نخواهد بود که این شاخه متعلق به پایه است یا پیوند؟ چرا این نکته اهمیت دارد؟ زیرا شما به عنوان باغبان باید شاخههای روییده از پایه را قطع کنید. چرا که این شاخه‌ها خصوصیات خوب پیوند را ندارند و باعث تلف شدن انرژی کلی هم خواهند شد.
علاوه بر این تماس خاک با محل پیوند ممکن است منجر به فعالیتهای عوامل بیماری زای قارچی – باکتریایی شده و پیوند بشکند.
در رزها این مساله کاملا مشهود است. زیرا رزها معمولا روی رز وحشی (سگ رز – گیلدیک) پیوند می شوند و اگر این پایه اجازه رشد پیدا بکند گلهای ریز سفیدرنگی با تیغ های فراوان تولید می کند و رز اصلی را کاملا کنار زده و پیوند را می شکند.
آماده‌سازی زمین:
فرض ما این است که شما میخواهید در باغچه خانه درخت بکارید.
محلی که می خواهیم درخت میوه را در آن بکاریم باید دارای خاک حاصلخیز و غنی باشد. اگر ساختمان را تازه احداث کرده‌اید احتمالا بقایای مصالح ساختمانی مانند گچ و سیمان و … در خاک باغچه باشد. این مواد باید از باغچه خارج و مخلوط خاک زراعی مرغوب همراه با کود حیوانی پوسیده و ماسه حداقل به ارتفاع نیم متر و اگر مقدور بود بیشتر از آن در باغچه خانه ریخته شود. اگر می توانید پیشنهاد باغبانها این است که بیشتر از یک و نیم متر از عمق خاک باغچه را بردارید (زیرا درختان میوه تا چند متری عمق زمین هم ریشه می دوانند) و با خاکی که مخلوطی از خاک زراعی و کود حیوانی و ماسه باشد جایگزین شود. (البته هر چقدر خاک شما حاوی باقیمانده موجودات زنده اعم از گیاهان یا جانوران – مانند پوست مو پودر خون پودر استخوان و… باشد در آینده رشد گیاهان شما به دلیل وجود مواد آلی بیشتر – بهتر خواهد بود).
محلی که می خواهیم درخت میوه را در آن بکاریم باید دارای خاک حاصلخیز و غنی باشد
بهترین خاک زراعی آن خاکی است که رنگ آن تیره باشد و از قرمز به قهوه‌ای و سیاهی بگراید. این خاک باید از سطح زمین جمع آوری شود و به عمق بیش از سی سانتی متری نرود (خاک سطح الارض) خاک زراعی را مصالح فروشیها و حمل خاک ها برای شما می‌آورند. ولی حتما از بهترین محل خاک را تهیه کنید.
(در مناطق استثنایی کره زمین عمق خاک سطح الارض زیادتر از این عدد است و بستگی به محل زیست شما دارد. ممکن است از این عدد هم کمتر باشد)
خاک زراعی خوب را در حالت خشک، وقتی در مشت‌تان بگیرید و فشار دهید به هم می چسبد و فشرده می شود ولی با یک ضربه کوچک از هم جدا شده و دوباره پودر مانند می شود. خاک زراعی بد به شدت چسبنده است و از هم جدا نمی شود. خاک فقیر هم رنگ و روی جالبی ندارد و به زردی و خاکستری می گراید و برای باغچه خوب نیست.
آماده سازی چاله:
بعضی درختان میوه مانند گلابی یا گردو ریشه اصلی Tap root خیلی محکم و درازی دارند و برای این درختان لازم است که چاله عمیق تری کنده شود. عرض نیم متر برای مثال و عمق ۷۵ سانتی متر برای خاکی که مناسب است کنده می شود ولی اگر محل شما کاملا نامناسب و سنگلاخی است می توانید تا دو متر عمق و یک متر عرض بکنید و با خاک خوب پر کرده و درختکاری کنید. در کل عمق و قطر گودال باید از عمق و طول ریشه‌ها بیشتر باشد.
محل چاله باید عاری از ریشه های گیاهان دیگر باشد.
برای باغکاری معمولا توصیه می شود این چاله را از پاییز بکنید و آماده بگذارید تا بهار که میخواهید کشت کنید رطوبت درون چاله افزایش یافته و موجودات ذره بینی در محل چاله آماده خدمتگذاری به نهال جدید باشند.
در حال حاضر تراکتورهای مجهز به چاله‌کن نیز وجود دارند و می توانند سرعت چاله‌کنی را چندین برابر کرده و هزینه کارگر را پایین تر بیاورند (این خدمت در گلستان علی نیز ارائه می شود)
آماده سازی نهال:
تا قبل از کاشت باید ریشه‌ها را پاشنه پوشی کرد. یعنی ریشه‌ها نباید در معرض نور و هوا باشد و بهتر است اطراف ریشه‌ها را با خاک یا ماسه یا کیسه پلاستیکی سیاه پوشاند.
معمولا شب قبل از کاشت، نهالها را در آب می گذارند تا ریشه‌ها به اندازه کافی آبگیری بکنند و رقابت اسمزی بین خاک و ریشه اگر بوجود آمد ریشه ها آب از دست نداده و خشک نشوند.
ریشه های نهالی که می خرید باید کاملا قوی و سالم باشد. در هنگام در آوردن گیاه ریشه‌ها صدمه می بیند. این قسمتهای صدمه دیده را با قیچی تیز باید هرس کنید. تا سطح تماس محل زخم با خاک کمتر شده و احتمال بروز بیماریهای قارچی کاهش یابد. این عمل همچنین موجب تحریک ریشه به تولید ریشه های فرعی می شود.
از طرف دیگر چون حجم ریشه‌ها در اثر انتقال کم شده است. بهتر است حجم ساقه‌ها را نیز هرس کرد تا ریشه و ساقه متناسب باشند.
بهتر است حجم ساقه‌ها را هرس کنید تا ریشه و ساقه متناسب باشند
در صورتیکه محل شما بادگیر است. همراه با نهال یک قیم محکم نیز کنار نهال قرار دهید تا باد نهال را خم کرده و نشکند. و این قیم ممکن است لازم باشد چند سال در کنار نهال باقی بماند.
همراه با نهال یک قیم محکم قرار دهید
همچنین نهال میوه را معمولا کوتاه نگه میدارند تا عمل میوه چینی راحت باشد. برای این کار مثلا در مورد سیب ساقه اصلی را پس از کاشت تا ۸۰ سانتیمتر بالای محل پیوند نگه داشته و بالاتر از آن را حذف می کنند. این کار باعث می شود ساقه های جانبی به شکل یک جام رشد کرده و نور کافی به درون شاخه‌ها برسد. (این موضوع مبحث بزرگی به نام «هرس» است و در کتاب های مختلفی به زبان فارسی به طور تخصصی توضیح داده شده است.)
عمل پرالیناژ:
در مقیاس بزرگ برای اینکه درصد موفقیت کاشت درختان بیشتر شود، پرالیناژ تمهیدی است که کمک زیادی به باغبان می کند. این عمل عبارت است از آغشته کردن ریشه نهال به موادی چسبنده و ضدعفونی کننده.
عمل پرالیناژ عبارت است از آغشته کردن ریشه نهال به موادی چسبنده و ضدعفونی کننده
در یک بشکه ۱۰۰ لیتری آب مقدار ۱۰ کیلوگرم رس الک شده + ۵ کیلوگرم پهن الک شده + ۳۰۰ گرم سم قارچ کش مانند بنومیل مخلوط می کنند. و ریشه نهال را درون آن فرو برده و سپس می کارند.
رس و پهن به ریشه‌ها می چسبد و به دلیل خاصیتهای مختلفی که خداوند به آنها داده موجب ترمیم زخم‌های ریشه و حفظ رطوبت اطراف ریشه و تامین مواد غذایی اولیه مورد نیاز ریشه می شوند. سم قارچ کش نیز که فعالیت قارچها را در اطراف ریشه کم می کند.
این عمل در هر مقیاسی قابل انجام است و شما میتوانید به جای ۱۰۰ لیتر آب از ۱۰ لیتر آب+۱ کیلوگرم رس+نیم کیلوگرم پهن + ۳۰گرم سم قارچ کش استفاده کنید برای کاشت چند نهال از این مخلوط استفاده کنید.
انجام کاشت نهال:
بعد از کندن چاله، مهم طرز و محل قرار گیری نهال است. محل پیوند باید حدود ۱۵ سانتیمتر (یکم بالا پایین اشکال ندارد) بالاتر از سطح خاک قرار گیرد.
ریشه ها باید به صورت مرتب در خاک قرار گیرند و پیچیده و در هم نباشند. برای اینکار معمولا مقداری خاک به صورت کله قندی در ته چاله می ریزند و ریشه‌های نهال را روی آن مرتب رو به پایین می گذارند.
ریشه ها باید به صورت مرتب در خاک قرار گیرند و پیچیده و در هم نباشند
روی ریشه ها را با خاک خوب سطح الارض می پوشانند و می توانید اطراف نهال را به صورت کاسه مانندی شکل بدهید تا آب در آن خوب جای بگیرد و به مرور ته نشین شود.
روی ریشه ها را با خاک خوب سطح الارض می پوشانند
نهال را به صورت عمود بر سطح قرار داده و تراز بودن آن را از دو طرف چک کنید، قبل از آبیاری خاک اطراف نهال را معمولا با ضربات پا محکم می کنند و بلافاصله آبیاری انجام می شود.
قبل از آبیاری خاک اطراف نهال را با ضربات پا محکم کنید و بلافاصله آبیاری انجام دهید
از این پس آبیاری باید به موقع انجام شود تا وقتی که گیاه بتواند ریشه های جدید تولید بکند و از رطوبت خاک حداکثر استفاده را بکند. مقدار آبیاری به نوع درخت ربط زیادی دارد. مثلا نهال صنوبر یا بید به آبیاری زیاد جواب مثبت داده رشد بیشتری می کنند ولی برخی نهالها ممکن است به غرق آبی حساسیت نشان داده و بدتر خراب بشوند. لذا بهتر است آبیاری به اندازه باشد. در نهال جوان تازه کاشته شده می باید آب به اندازه کافی فراهم بشود و هر چند روز یکبار قبل از خشک شدن اطراف ریشه حتما آبیاری کنید.
راهنمای فنی انتقال و کاشت نهال
بسته بندی و انتقال نهال :
یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت درختکاری، بسته بندی و انتقال از مراکز تولید نهال یعنی نهالستان، به منطقه مورد کاشت می باشد. پس از انتخاب نهال سالم، باید ریشه نهالها را کاملاً در داخل پوششی از پلاستیک یا گونی یا چادر برزنتی قرار داد تا ریشه های نهال در اثر مجاورت با باد و آفتاب و هوای آزاد از بین نرود، سپس با وسایل نقلیه، نسبت به انتقال سریع نهال ها اقدام شود. باید توجه شود به اندازه میزان مصرف روزانه نهال از نهالستان تحویل گرفته شود.
دستورات فنی کاشت نهال
آماده کردن عرصه کاشت :
در صورت مسطح بودن زمین، با استفاده از ادوات کشاورزی، گاوآهن و غیره، شیاری به عمق حدود ۴۰ سانتیمتر و به فواصل لازم، بسته به شرایط منطقه ایجاد می گردد. سپس محل چاله ها در داخل و حاشیه شیارهای ایجادشده، مشخص می شود.
اول با استفاده از تراز دستی یا دوربین، خطوط تراز و همچنین محل غرس نهال، مشخص می گردد. سپس روی خطوط تعیین شده، شیاری به ابعاد حداقل ۴۰ × ۲۰ سانتیمتر، به منظور جمع آوری هرز آبهای سطحی بین دو خط تراز و جلوگیری از فرسایش خاک حفر و در داخل آن، چاله احداث می شود.
تراکم کاشت :
به طور کلی فواصل کاشت نهال از یکدیگر، بستگی به اهداف و شرایط محیطی دارد. فواصل کشت در شمال کشور کمتر، در جنوب و مناطق بیابانی بیشتر و در سایر مناطق متوسط می باشد. در ایجاد فضای سبز هم، فواصل کشت با توجه به نوع گونه و شرایط منطقه و اهداف تغییر می یابد.
در هر صورت بهتر است از نظرات و تجارب اهل فن و کارشناسان منابع طبیعی منطقه استفاده گردد.
گودبرداری :
شکل چاله غرس نهال درختکاری، معمولاً بصورت مکعب مستطیل، مکعب مربع بوده، به وسیله دست یا به وسیله مته گود برداری حفر می شود. موقع کندن، خاک رویی را (به عمق ۳۰-۲۰ سانتیمتری ) که به آن خاک زراعی گفته می شود جداگانه ریخته و خاک زیری را از آن جدا کرده ، با مقداری کود پوسیده دامی مخلوط کرده، سپس کف گوده را پس از پایان عملیات خاکبرداری شخم زده، نرم می نمائیم.
ابعاد چاله ها براساس سن، وضعیت ریشه و نوع گونه تعیین می گردد بطور کلی هر قدر ابعاد آن بزرگتر باشد، استقرارو رشد نهال بهتر خواهد بود.
زمان کاشت :
بهترین زمان کاشت نهال، معمولاً هنگام خواب نهال است در مناطق گرم و متعدله و نیمه سردسیر، بهترین زمان کاشت، پائیز پس از خواب رفتن نهال است ولی درمناطق سردسیر نهال کاری بهتر است پس از سپری شدن یخبندان انجام شود.
بهترین شرایط برای غرس نهال روزهای ابری وهوای آرام است.
در روزهای آفتابی وگرم و یا یخبندان و روزهایی که باد شدید است از کاشت نهال جداً خودداری شود .ختم زمان کاشت در پائیز طوری تنظیم و برنامه ریزی شود که ریشه نهال با محیط جدید قبل از فرارسیدن یخبندان انس پیدا نموده باشد لذا بایستی پایان زمان کاشت ۲ الی ۳ هفته قبل از بیداری ظاهری نهال باشد.
البته زمان کاشت نهالهای گلدانی، از قاعده فوق مستثنی است زیرا نقل وانتقال و کاشت آنها در تمام طول سال عملی است مع الوصف رعایت موارد ذیل ضروری است.
۱- درموقع انتقال نهال نبایستی درجه حرارت مبدا با مقصد اختلاف داشته باشد.
۲- رطوبت بافت خاک گلدان درحدی باشد که مانع از هم پاشیدگی خاک گلدان شود.
۳- موقع کاشت ، ظرف گلدان ( نایلون و سفال و…) با احتیاط جداگردد، از کاشت نهال با ظرف و گلدان بطور جدی خودداری شود.
نحوه کاشت نهال :
پس از پایان عملیات ترازیابی،احداث شیار و حفره چاله،عرصه آماده کشت برای نهال کاری می گردد.طریقه کاشت به شرح زیر صورت می گیرد:
ابتدا در داخل چاله مقداری خاک سطحی زمین که با کود پوسیده دامی مخلوط شده ریخته می شود بطوریکه در موقع قراردادن نهال در داخل چاله ، یقه (طوقه ) نهال در سطح کف بانکت قرار می گیرد سپس بقیه خاک را مخلوط با مقداری کود به داخل چاله ریخته و نهالهای ریشه لخت را به آرامی تکان داده ، تا خاک چاله در لابه لای ریشه قرار گیرد. آنگاه خاک اطراف یقه نهال با فشار پا فشرده می شود. نهال اصولاً بایستی در وسط چاله کشت شود.
آبیاری :
بعد از کاشت، بلافاصله بایستی آبیاری انجام و آبیاری های بعدی نیز با توجه به شرایط اقلیمی منطقه و زمان شروع فعالیت نهال تنظیم گردد.
روشهای مختلفی برای آبیاری وجود دارد، با توجه به شرایط کشور از نظر محدودیت آب قابل دسترس، بهترین روش آبیاری از نظر صرفه جویی در مصرف آب و هزینه (در بلند مدت ) و سهولت کار آبیاری، آبیاری قطره ای می باشد.
عملیات مراقبت و نگهداری :
برای بهبود شرایطی که مناسب بقاء و رشد بعدی نهالها باشد عملیات مراقبت (سله شکنی، وجین علف هرز، مرمت حصار و قیم، واکارینهالهای خشکیده ) و در صورت لزوم آبیاری پس از کاشت نهال امری ضروری است
چطور درخت مناسبی انتخاب کنیم؟
برای انتخاب درخت مناسب باید ۶ فاکتور را در محل کاشت در نظر بگیریم. این فاکتورها نیازهای درختان هستند و هر درخت با میزان متفاوتی از آنها سازگار است:
– رطوبت
– نور
– آلاینده‌ها
– دما
– خاک
– آفت
چطور درخت بکاریم؟
نهال های ریشه عریان:
۱ـ قراردادن ریشه در آب به مدت ۳ تا ۶ ساعت
۲ـ حفر چاله‌ای بزرگتر از ریشه
۳ـ قراردادن نهال در چاله به صورت عمودی و بدون فشار آوردن به ریشه‌ها
۴ـ پرکردن چاله و آبیاری نهال
۵ـ ریختن اندکی کود دور چاله بدون این که تنه درخت را لمس کند.
۶ـ آبیاری درخت هر ۷ تا ۱۰ روز یکبار.
زمان و نحوه هرس
معمولاً هرس زمستانه به هنگام خزان گیاه انجام میشود، با وجود این در تمام ماههای پاییز و زمستان این عمل میسر است.
هرس شدید زمستانه درختان موجب تقویت شاخههای تولید شده در سال آینده میشود و چنانچه درخت هرس زمستانه نشود یا هرسسبکی در روی آن صورت گیرد، شاخههای حاصل از رشد جدید کمتر خواهد شد. شاخههای جدید رشد کرده پس ازهرس زمستانه طویل‌تر هستند زیرا میان گره‌های بلندتری دارند. همچنین برگهای سبزتر و بزرگتری دارند. از این نظر که هنگام خزان، شاخه‌ها فاقد برگ بوده و به آسانی قابل رؤیت هستند انجام هرس زمستانه دقیق تر است.
درختی که هرس سنگین میشود تعداد جوانه‌های کمتری برای رشد شاخه‌هایش در فصل بعد دارد، بنابراین مواد غذایی ذخیره شده در درخت به شاخه‌ها و جوانه‌های کمتری قسمت شده و در نهایت شاخههای جدید رشد بیشتری خواهند داشت. اما بایستی توجه داشت که هرسشدید زمستانه باعث تأخیر در باردهی گیاه میشود.
هرس تابستانه :
زمان اجرای هرس تابستانه با توجه به عوامل محیطی و میزان رشد گونه گیاهی متفاوت است با وجود این در مورد درختان میوه ماههای اردیبهشت تا تیر ماه مناسب خواهند بود. در هرس تابستانه شاخههای نابارور درخت مانند پاجوش‌ها و نرک‌ها و همچنین گلها و میوه‌های کوچک اضافی نیز حذف می‌شوند. بنابراین هرس پوست، گل و میوه، حذف برگها و سرزنی شاخههای در حال رشد از جمله هرس‌های تابستانه محسوب می‌شوند. برای مثال حذف تعدادی از برگهای بالغ درخت که بر روی میوه‌های در حال رشد سایه‌اندازی می‌کنند موجب تغییر رنگ در میوه‌ها شده و کیفیت بازارپسندی محصول را افزایش می‌دهد.
درختان خزان‌دار در بهار شروع به رشد می کنند، معمولاً این رویش چندین هفته و تا فرارسیدن دوره رکود زمستانه باقی می ماند. زمان انجامهرس تابستانه مهم است. اگر هرس تابستانه پیش از اتمام رشد اولیه درخت انجام شود دوره رشد رویشی طولانی‌تر شده و مواد گیاهی از دست رفته در اثر هرس جایگزین می شود. این عمل در درختانی که جوانه گل آنها بر روی چوب یکساله تشکیل میشود، باعث کاهش گل انگیزی می گردد زیرا دوره رشد مناسب برای گل انگیزی در شاخههای جدید کوتاه می شود. اگر پس از اتمام رشد شاخه‌ها، هرس تابستانه صورت گیرد مقدار سطح برگ و فتوسنتز کم شده و قدرت درخت کاهش می یابد. در نهایت اگر هرس تابستانه بسیار دیر هنگام انجام شود تعداد جوانه‌های گل و گلدهی کاهش پیدا می‌کند.
در درختان میوه‌ای که محل تشکیل جوانه گل آنها سیخک‌های (Spurs) (شاخههای کوتاه میوه دهنده) دو ساله است هرس تابستانه ممکن است گلدهی را تحریک کند زیرا با حذف شاخههای سال جاری نور بیشتری به جوانه‌ها و برگهای اطراف سیخک‌ها می رسد و رقابت سیخک‌ها با سرشاخه‌های در حال رشد کاهش می یابد.
زخم‌های حاصل از هرس زمستانه دیرتر از هرس تابستانه ترمیم می‌شوند زیرا در فصل رشد گیاه سریع‌تر می تواند محل زخم را بپوشاند از اینرو احتمال آلودگی زخم‌ها در طی زمستان کمی بیشتر است.
اصول کلی هرس درختان میوه :
حذف شاخه‌ها و ریشه‌های زاید یکی از اصولی ترین روش‌ها در تولید میوه است. حذف اندام‌های زاید درختان به منظور تغییر برخی وظایف فیزیولوژیکی صورت می‌گیرد. در درختان جوان قطع شاخههای زاید باعث ایجاد اسکلت اولیه میشود. در درختان بارور و مسن چنانچه قطع شاخه‌ها به طریق صحیح انجام شود موجب نفوذ نور بیشتر به درون تاج درخت، انتقال مواد فتوسنتزی به میوه و ریشه و در نهایت باعث تنظیم تشکیل جوانه گل خواهد شد.
هرس به منظور اسکلت بندی درخت:
همانطوری که قبلاً در بحث ازدیاد نباتات بیان شد بسیاری از پایه‌های درختان میوه را با استفاده از نهالهای بذری تکثیر می‌کنند. نهالها به مدت ۴ – ۱ سال در خزانه نگهداری می شوند و سپس در پاییز یا زمستان از خزانه به زمین اصلی منتقل می‌شوند. از آنجایی که ریشه نهالهای بذری عمیق است در هنگام جابجا کردن و انتقال به بستر اصلی، تعدادی از ریشه‌ها آسیب می‌بینند از اینرو بایستی ریشه‌های زخمی را هرس کرد. از طرفی با حذف مقداری از ریشه‌های نهال باید تعادل بین اندام هوایی و ریشه نهال را تنظیم کرد. برای این منظور مقداری از شاخه‌ها را نیز هرسمی‌کنند.
نهالها بطور کلی به دو شکل موجودند برخی دارای تنه صاف و فاقد انشعاب هستند و بعضی چند شاخه فرعی داشته و منشعب می باشند. نحوه هرس این دو نوع نهال پس از کاشت در زمین اصلی ، تا حدودی با یکدیگر متفاوت است. در حالت اول تنها کافی است که سربرداری نهال در ارتفاع تقریبی ۸۰-۵۰ سانتیمتر انجام شود. در حالت دوم که نهال منشعب است ابتدا باید چند شاخه فرعی را بطوریکه با هم حداقل ۱۰ سانتیمتر بر روی تنه نهال فاصله دارند به عنوان شاخههای اصلی و آینده درخت انتخاب کرده و سپس دقت کرد که این شاخه‌ها فضای تاج درخت آینده را در تمام جهات فرا گرفته باشند و تداخلی در یکدیگر نداشته باشند. همانطور که قبلاً گفته شد زاویه بین شاخه‌ها و تنه نهال باید به اندازه کافی باز باشد زیرا پس از گذشت چند سال زاویه مذکور کاهش خواهد یافت. لازم به یادآوری است که اعمال انجام شده در نهالهای منشعب، در نهال هال صاف و فاقد انشعاب در سال دوم انجام میشود.
در هر دو حالت زاویه بین شاخه‌ها و تنه تا زمانی که نهال دارای شاخههای جوان و قابل انعطاف است باید با کمک تکه‌های چوب باز نگه داشته شود. در سال دوم، هرس شاخههای اصلی بدین صورت است که حدود نیمی از طول آنها حذف میشود.
در سالهای سوم و چهارم پس از کاشت نهال، هرس تنها به حذف شاخههای رشد یافته اضافی و نامطلوب محدود شده و فرم و اسکلت اصلی نهال که شامل تنه و ۴ – ۳ شاخه اصلی است باید حفظ شود.
اصول هرس باردهی درختان:
درختی که بدون دخالت باغدار و در شرایط طبیعی رشد کرده، معمولاً شاخ و برگ زیادی تولید می کند که همراه با تداخل آنها نیز می‌باشد، این موضوع مانع از رسیدن نور کافی به داخل تاج درخت میشود و به دنبال آن از کیفیت و مرغوبیت میوه‌ها کاسته میشود. از اینرو هرس مناسب و کافی درختان میوه برای رسیدن به خصوصیات مطلوب محصول همواره مورد توجه باغداران بوده است. پس از اینکه درختان میوه به باردهی رسیدند، لازم است هر ساله یا هر چند سال یک مرتبه برخی از انواع هرس بر روی آنها انجام شود تا کیفیت و کمیت محصول در دوران باردهی اقتصادی درخت حفظ شود. با توجه به اهمیت پرورش میوه‌های دانه‌دار به ویژه سیب و گلابی در بحث میوه‌کاری، در اینجا به اصول کلی در موردهرس باردهی این گونه‌ها اشاره شده و یادآوری میشود که دقت کافی در این موارد راهنمای خوبی برای هرس باردهی در درختان میوه است.
۱- هوا و نور موجب تغذیه و رشد اعضای شاخه درخت می شوند. اکسیژن، دی اکسید کربن و انرژی لازم برای انجام عمل فتوسنتز در برگهای گیاه، از محیط بالای سطح زمین تأمین میشود پس گیاه باید در شرایطی پرورش یابد که از این لحاظ محدودیتی برای آن موجود نباشد. زیرا برگها محل اصلی تولید (Source) شیره پرورده در گیاه می‌باشند.
۲- قسمتهای فوقانی یک شاخه بهتر از قسمتهای تحتانی آن تغذیه می شوند. بدین منظور که شیره نباتی همواره تمایل دارد به قسمتهای انتهایی شاخههای اصلی و فرعی که رشد عمودی دارند صعود نماید. این موضوع می‌تواند به دلیل وجود و سنتز هورمون‌های رشد مانند اکسین ها و جیبرلین‌ها در انتهای شاخه باشد.
۳- از نظر رشد و نمو، بین اعضای رویشی و زایشی (بارده) درخت رقابت وجود دارد. پس با حذف مقداری از میوه‌ها در درختان بارده، مواد غذایی برای رشد شاخ و برگ و تقویت درخت مصرف شده که با تولید شیره پرورده بیشتر، تبدیل جوانه‌های رویشی به زایشی برای سالهای بعد تأمین میشود.
۴- قسمتهای مختلف یک شاخه با یکدیگر همبستگی دارند. برای مثال اگر سیخک‌های یک شاخه حذف شوند شیره نباتی که به مصرف سیخک‌ها می‌رسید به طرف سایر اندام‌های مجاور هدایت میشود و رشد و نمو آنها را تسهیل می کند. در صورت حذف قسمتی از اعضای جذب کننده(Sink) شیره نباتی، ذخایر موجود بطور منظم بین اعضای باقیمانده تقسیم می شود زیرا تغییری در میزان جذب مواد غذایی از خاک به وجود نیامده است.
۵- جوانه‌های واقع بر روی قسمت‌هایی از شاخه که جریان شیره خام در آنجا بیشتر است به صورت شاخههای جوان تکامل یافته و تولید چوب می‌کنند.
۶- جوانه‌هایی که با شیره خام کمتر و شیره پرورده کافی تغذیه می‌شوند به آسانی به جوانه گل تکامل می‌یابند. در فصل تابستان میزان شیره پرورده تولید شده در برگها به حداکثر ممکن میرسد زیرا رشد برگها و سطح برگ درخت افزایش یافته است. این زمان با تمایز یابی جوانه‌های چوب به گل برای محصول سال آینده مصادف است. بنابراین باید از انجام هرس شدید درخت در طی تابستان خودداری کرد.
سیستم های تربیت درختان:
قبلاً اشاره شد که تربیت یعنی ایجاد شکلی خاص در گیاه به منظور‌های معین. مثلاً باز کردن تاج درخت برای ورود نور بیشتر، تنظیم ارتفاع درخت و تقویت شاخههای اصلی. تربیت درختان به اشکال گوناگون و متفاوت صورت می گیرد که در این جا تنها به ذکر سه روش مهم در تربیت درختان میوه اکتفا میشود.
شکل جامی (Vase (open center) (مرکز باز، بدون شاخه پیشاهنگ :
هدف از این روش، تربیت درختان با تاج پهن می‌باشد که مرکز آن باز است. یک تنه کوتاه به ارتفاع حدود ۳۵-۳۰ سانتیمتر و تعدد ۶-۵ شاخه که از مرکز درخت منشاء می‌گیرند شکل کلی درختان پرورش یافته به روش مرکز باز است. با وجود اینکه نفوذ نور به تاج درخت مطلوب بوده و رنگ‌پذیری میوه و گل انگیزی در درخت را افزایش می‌دهد اما این سیستم برای پرورش درختان میوه زیاد کاربرد ندارد. علاوه بر آن در درختانی مانند سیب و گلابی از این روش استفاده نمی‌شود زیرا:
۱- درختان به طور طبیعی به این شکل رشد نمی‌کنند.
۲- همچنانکه درخت مسن میشود بخش عمده‌ای از شاخههای بارور طویل شده و بایستی از نردبان برای چیدن محصول استفاده کرد.
۳- هرس درختان بالغ نیاز به وقت زیادی دارد.
۴- محلول پاشی بر روی درختان بالغ و نفوذ آن به مرکز درخت مشکل است.
۵- محل انشعاب شاخههای درخت محکم و قوی نیست و در هنگام میوه‌دهی زیاد، قیم برای نگهداری شاخه‌ها مورد نیاز است.
شکل جامی غالباً برای تربیت درختان هلو و آلوی ژاپنی استفاده میشود. با این حال به دلیل باز بودن مرکز تاج، مقدار محصول در هر درخت کمتر از سایر سیستم‌ها خواهد بود.
شکل هرمی پاکوتاه (Dwarfing pyramid (Center- leader semi intensive system) (پیشاهنگ مرکزی نیمه متراکم :
از این روش به طور عمده در تربیت درختان سیب و گلابی در کشت متراکم استفاده میشود. در این سیستم بسیاری از مشکلات روش مرکز باز وجود ندارد. نه تنها عملکرد محصول در این حالت بیشتر است. بلکه زمان لازم برای رسیدن درختان به باردهی در این سیستم کمتر است از اینرو بازگشت سرمایه سریع‌تر خواهد بود. تربیت درختان میوه بر روی پایه‌های پر رشد، کمتر بدین شکل صورت می‌گیرد زیرا چنین درختانی پس از گذشت چند سال ارتفاع زیادی پیدا کرده که این موضوع برای باغداری جدید و مکانیزه مناسب نیست. در شکل هرمی ساده که برای تربیت درختان غیر مثمر مانند کاج و چنار بکار می‌رود نیاز زیادی به هرس نیست. ضرورت موفقیت شکل هرمی پاکوتاه برای درختان میوه در استفاده از پایه‌های پاکوتاه کننده یا پایه‌های کم رشد است. زیرا چنین پایه هایی رشد زیادی نداشته و حتی پس از چند سال مناسب عملیات داشت و برداشت خواهند بود. در این حالت فواصل کاشت نهالها به مراتب کمتر از سیستم احداث باغ بر روی پایه‌های پر رشد (استاندارد) است، به عبارتی کاشت نهالها به صورت نیمه متراکم انجام میشود تا کاهش عملکرد هر تک درخت (به دلیل پاکوتاهی و کم بودن سطح برگ) جبران شود.
روش کار چنین است که پس از تهیه نهال از گونه‌های سیب و گلابی (پایه‌های پاکوتاه)، کاشت نهالها صورت گرفته و سپس سربرداری از ارتفاع یک متری انجام میشود. اگر نهال شاخههای جانبی مناسبی داشت سربرداری لازم نیست. در سال اول رشد نهال، بایستی با استفاده از تکه‌ای چوب، فاصله شاخههای جانبی را از تنه تنظیم کرد به طوری که شاخههای عمودی (Upright) را به حالت افقی نزدیک کرد و زاویه آنها را با تنه افزایش داد. در سالهای بعد نیز هرس تنها به حذف شاخههای فرعی اضافی و شاخههای پایین تنه محدود میشود.
شکل شلجمی (Modified leader) (پیشاهنگ متغیر :
اگر هدف محدود کردن ارتفاع و پهن کردن تاج درخت باشد از این سیستم در میوه‌کاری استفاده میشود مانند تربیت درختان سیب، گلابی، زردآلو، گردو، پسته و بادام. پس از کاشت نهال و سربرداری در ارتفاع حدود ۱۲۰ سانتیمتری، در سال بعد شاخههای فرعی تولید می‌شوند که ۴-۳ شاخه مناسب تر را حفظ کرده و بقیه را حذف کامل می کنند. فاصله شاخههای فرعی بر روی تنه به علت سربرداری از ارتفاع بالاتر کمی بیشتر از روش جامی و حدود ۲۰ سانتیمتر است. در این حالت شاخههای فرعی انتخابی را در هر سال ۳۰ سانتیمتر اجازه رشد داده و اضافی آنها سرزنی می‌شوند. در شکل شلجمی هر شاخه پر رشد و غالب را سرزنی کرده تا بدین طریق اجازه رشد به هیچ یک از شاخههای درخت به شکل تنه اصلی و پیشاهنگ داده نشود. لذا درخت در تمام جهات شاخههای قوی ایجاد کرده و محصول مناسبی نیز تولید می‌کند.
نکته ۱ ترتیب شدت هرس باردهی:
۱) انگور
۲) هلو، شلیل
۳) سیخک داران میوه درشت مثل سیب و گلابی
۴) سیخک داران میوه ریز گیلاس ، آلبالو ،زردالو ، بادام
۵) مرکبات و گردو (نیاز به هرس باردهی ندارد )
نکته ۲ هرس هلو و شلیل : سه نوع جوانه در درختان میوه دیده می شود :
۱) جوانه رویشی : فقط شاخه برگ به وجود می آورد(باریک نوک تیز)
۲) جوانه زایشی : جوانه است کوتاه قد ، تخم مرغی شکل که فقط گل تولید می کند (آخرین موقع زمستان دیده می شود)
۳) جوانه مرکب : جوانه است که پس از رویش هم شاخه و برگ و هم گل تولید می کند.
نکته ۳ هرس انگور: در انگورهای ایرانی که به کوتاه بارده معروفند، جوانه های اول و دوم روی شاخه یکساله رویشی و جوانه سوم تا دوازدهم مرکب می باشند. چنانچه جوانه اول و دوم رشد کنند دو شاخه بدون میوه بنام قوس بوجود می آیند. و از جوانه سوم تا دوازدهم شاخه های تولید شده حاوی ۲ تا ۳ عدد خوشه انگور می باشند.
نکته ۴ برای تولید میوه مرغوب و با کیفیت شاخه های یکساله را با شمارش ۳ تا ۵ عدد جوانه از اول آن کوتاه می کنیم در سالهای بعد دو عدد قوس تولید شده یک ساله شده و قانون هرس ۳۳ تا ۵ جوانه ای را روی یکی از این قوس ها اجرا می کنیم.
نکته ۵ علاوه بر شاخه های یکساله در انگور نرک ها و پاجوش ها و شاخه های پیر و مریض و سرما زده را نیز حذف می کنیم.
نکته ۶ درگرمسیر انگور را در بهمن ماه و در سردسیر در اواخر فروردین زمانی که تعدادی از برگ ها باز شده هرس را انجام می دهیم.
نکته ۷ هرس سیب وگلابی: در سیب و گلابی نرک ها و پاجوش ها، سیخک های پیر۱۲ تا۱۵ ساله، شا خه های با زاویه تنگ هرس می شوند.
